શ્રી શીતળા સાતમ ની કથા

શ્રી શીતળા સાતમ ની કથા

શીતળા સાતમ: લોકપરંપરા અને ધાર્મિક માન્યતાઓ અનુસારસંપૂર્ણ કથા

શીતળા સાતમનું લોકપરંપરાગત મહત્વ

શીતળા સાતમ એ ગુજરાતની સંસ્કૃતિ અને ધાર્મિક પરંપરાઓમાં એક વિશેષ સ્થાન ધરાવે છે. આ તહેવાર શ્રાવણ માસની સુદ સાતમ (શુક્લ પક્ષ) અને વદ સાતમ (કૃષ્ણ પક્ષ)ના રોજ ઉજવાય છે. આ દિવસે શીતળા માતાની પૂજા કરવામાં આવે છે, જેમને શીતળતા, સ્વચ્છતા અને રોગોના નિવારણની દેવી માનવામાં આવે છે. શીતળા માતાનું સ્વરૂપ અનોખું છે; તેઓ ગધેડા પર સવાર હોય છે, એક હાથમાં ઠંડા પાણીનો કળશ, બીજા હાથમાં સાવરણી, અને અન્ય હાથોમાં દાળના દાણા તથા લીમડાના પાંદડા ધરાવે છે. આ પ્રતીકો સ્વચ્છતા, શીતળતા અને રોગ નિવારણનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

શીતળા સાતમનું વ્રત મુખ્યત્વે સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીઓ દ્વારા પોતાના પરિવાર, ખાસ કરીને સંતાનોના સ્વાસ્થ્ય અને રક્ષણ માટે રાખવામાં આવે છે. આ દિવસે ઘરમાં ચૂલો સળગાવવામાં આવતો નથી, અને ઠંડા ભોજનનું સેવન કરવામાં આવે છે. આ પરંપરા પાછળ ધાર્મિક અને વૈજ્ઞાનિક બંને દૃષ્ટિકોણ છે.

ચૂલો ઠારવાનું મહત્વ:

શીતળા સાતમના દિવસે ચૂલો ન સળગાવવાની પરંપરા શીતળા માતાની શીતળતા અને શાંતિના સ્વરૂપ સાથે સંકળાયેલી છે. લોકવાયકા અનુસાર, શીતળા માતા રાત્રે ઘરે ઘરે ફરે છે અને ચૂલામાં આળોટીને શીતળતા લે છે. જો ચૂલો સળગતો હોય, તો તેમનું શરીર દાઝી જાય છે, જેના કારણે તેઓ ક્રોધિત થઈ શકે છે અને શાપ આપે છે. આથી, આ દિવસે ચૂલો ઠંડો રાખવામાં આવે છે, જેથી માતા શીતળા પ્રસન્ન રહે અને ઘરના સભ્યોને રોગો અને મુશ્કેલીઓથી બચાવે.

વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણથી, શ્રાવણ માસ એ ચોમાસાનો સમય છે, જ્યારે ભેજ અને બેક્ટેરિયાનો ફેલાવો વધે છે. આ સમયે ગરમ ખોરાક બનાવવાથી અગ્નિનો ઉપયોગ થાય છે, જે ઘરનું તાપમાન વધારી શકે છે અને બેક્ટેરિયાના વિકાસને પ્રોત્સાહન આપે છે. ઠંડા ખોરાકનું સેવન, જેમ કે દહીં-ભાત, ખાટાં શાકભાજી, અને રાંધણ છઠના દિવસે તૈયાર કરેલી વાનગીઓ, સ્વાસ્થ્ય માટે ફાયદાકારક હોય છે. આ રીતે, આ પરંપરા ધાર્મિક અને આરોગ્યલક્ષી બંને રીતે મહત્વની છે.

ચૂલો ઠારવાની પ્રક્રિયા રાંધણ છઠના દિવસે શરૂ થાય છે. આ દિવસે ઘરની સ્ત્રીઓ વિવિધ વાનગીઓ, જેમ કે પૂરી, ઘુઘરા, વડા, અને દહીં-ભાત તૈયાર કરે છે. રસોઈ પૂર્ણ થયા પછી, ચૂલાની સફાઈ કરવામાં આવે છે અને તેને લીપીને આંબાના પાન રોપવામાં આવે છે, જે સ્વચ્છતા અને પવિત્રતાનું પ્રતીક છે. આ પરંપરા શીતળા માતાને પ્રસન્ન કરવા અને ઘરમાં શાંતિ અને સમૃદ્ધિ જાળવવા માટે કરવામાં આવે છે.

શીતળા સાતમની સંપૂર્ણ કથા

શીતળા સાતમની કથા ગુજરાતની લોકવાયકાઓમાં ખૂબ જ પ્રચલિત છે. આ કથા શીતળા માતાના મહાત્મ્ય અને ચૂલો ઠારવાની પરંપરાનું મહત્વ સમજાવે છે. નીચે શીતળા સાતમની સંપૂર્ણ કથા આપવામાં આવી છે, જે લોકપરંપરા અને વિવિધ સ્રોતો પરથી સંકલિત કરવામાં આવી છે.

શીતળા સાતમની વ્રત કથા

એક નાનકડા ગામમાં એક વૃદ્ધ માતા, જેને ડોશી તરીકે ઓળખવામાં આવતી હતી, તેના બે દીકરાઓ અને તેમની પત્નીઓ સાથે રહેતી હતી. મોટા દીકરાની પત્ની, જેને જેઠાણી કહેવામાં આવતી, તે ખૂબ જ ઈર્ષાળુ અને કજિયાખોર સ્વભાવની હતી. તેનામાં ગુસ્સો અને અભિમાન ભરેલું હતું, અને તે હંમેશાં બીજાઓની ખુશીઓથી ઈર્ષા કરતી. બીજી બાજુ, નાના દીકરાની પત્ની, જેને દેરાણી કહેવામાં આવતી, તે ખૂબ જ ભોળી, પ્રેમાળ અને દયાળુ હતી. તે હંમેશાં બીજાની મદદ કરવા તૈયાર રહેતી અને ગામના લોકોમાં તેની ખૂબ પ્રશંસા થતી. બંને વહુઓને એક-એક દીકરો હતો, જે તેમના જીવનનું કેન્દ્ર હતો.

એક વખત શ્રાવણ માસ આવ્યો. શ્રાવણ માસ એ ગુજરાતના લોકો માટે તહેવારો અને ધાર્મિક વિધિઓનો મહિનો છે. આ માસમાં રાંધણ છઠ અને શીતળા સાતમનું વિશેષ મહત્વ હોય છે. રાંધણ છઠના દિવસે, ગામની સ્ત્રીઓ વિવિધ પ્રકારની વાનગીઓ રાંધે છે અને બીજા દિવસે, એટલે કે શીતળા સાતમના દિવસે, ચૂલો સળગાવવામાં આવતો નથી. આ દિવસે શીતળા માતાની પૂજા કરવામાં આવે છે અને ઠંડું ભોજન ખાવામાં આવે છે.

રાંધણ છઠના દિવસે, ડોશીએ નાની વહુ, એટલે કે દેરાણીને, રસોડામાં રાંધવાની જવાબદારી સોંપી. દેરાણીએ ખૂબ જ ઉત્સાહ અને ભક્તિભાવ સાથે રસોઈ શરૂ કરી. તેણે પૂરી, ઘુઘરા, વડા, દહીં-ભાત અને ખાટાં શાકભાજી જેવી વાનગીઓ તૈયાર કરી. રાંધતી વખતે તે શીતળા માતાનું નામ લેતી હતી અને પોતાના પરિવારના સ્વાસ્થ્ય અને સુખ માટે પ્રાર્થના કરતી હતી. પરંતુ, મોડી રાત સુધી રાંધતાં-રાંધતાં તે ખૂબ થાકી ગઈ. આ દરમિયાન, તેનો નાનો દીકરો, જે ઘોડિયામાં સૂતો હતો, રડવા લાગ્યો. દેરાણી તેની પાસે ગઈ અને તેને શાંત કરવા માટે થોડી વાર આડી પડી. થાકને કારણે તેને ઊંઘ આવી ગઈ, અને તે ચૂલો ઠારવાનું ભૂલી ગઈ. મધરાતે,શીતળા માતા ગામના ઘરે ઘરે ફરવા નીકળ્યાં. તેઓ દરેક ઘરના ચૂલામાં આળોટીને શીતળતા લેતાં હતાં. જ્યારે તેઓ દેરાણીના ઘરે આવ્યાં, ત્યાં ચૂલો હજુ સળગતો હતો. શીતળા માતા ચૂલામાં આળોટવા ગયાં, પરંતુ ગરમીને કારણે તેમનું આખું શરીર દાઝી ગયું. આથી તેઓ ક્રોધિત થયાં અને દેરાણીને શાપ આપ્યો: “જેવું મારું શરીર બળ્યું, તેવું તારું પેટ બળે!” આ શાપના કારણે, દેરાણીનો દીકરો ગંભીર રીતે બીમાર પડ્યો. સવારે જ્યારે દેરાણી ઊઠી, ત્યારે તેણે જોયું કે તેનો દીકરો ખૂબ માંદો છે. તે ખૂબ જ દુઃખી થઈ અને રડવા લાગી. તેણે ડોશીને આખી વાત કહી. ડોશીએ દેરાણીને સમજાવી કે આ શીતળા માતાનો કોપ છે, કારણ કે તે ચૂલો ઠારવાનું ભૂલી ગઈ હતી. ડોશીએ દેરાણીને સલાહ આપી કે તે શીતળા માતાની ક્ષમા માગે અને તેમની પૂજા કરે.

દેરાણીએ તરત જ ઠંડા પાણીથી સ્નાન કર્યું, સ્વચ્છ વસ્ત્રો ધારણ કર્યાં, અને શીતળા માતાની મૂર્તિની પૂજા શરૂ કરી. તેણે દૂધ, દહીં, ચોખા, ચંદન, અને લીમડાના પાંદડા સાથે માતાને ભોગ ધરાવ્યો. તેણે દિલથી પ્રાર્થના કરી અને પોતાની ભૂલ માટે ક્ષમા માગી. તેની ભક્તિ અને પશ્ચાતાપથી પ્રસન્ન થઈને, શીતળા માતાએ તેના દીકરાને સ્વસ્થ કર્યો. દેરાણીનું મન હળવું થયું, અને તેણે નક્કી કર્યું કે હવે પછી તે શીતળા સાતમનું વ્રત પૂર્ણ શ્રદ્ધા અને નિયમો સાથે પાળશે.

એક વર્ષ પછી, શ્રાવણ માસ ફરી આવ્યો. આ વખતે, જેઠાણીને થયું કે દેરાણીની જેમ તે પણ શીતળા માતાના દર્શન મેળવી શકે. પરંતુ, તેના ઈર્ષાળુ સ્વભાવને કારણે, તેણે જાણીજોઈને ચૂલો સળગતો રાખીને સૂઈ ગઈ, એવું વિચારીને કે શીતળા માતા તેના ઘરે આવશે અને તેને દર્શન આપશે. મધરાતે, શીતળા માતા જેઠાણીના ઘરે આવ્યાં અને ચૂલામાં આળોટવા લાગ્યાં. પરંતુ, સળગતા ચૂલાને કારણે તેમનું શરીર ફરી દાઝી ગયું. આથી તેઓ ક્રોધિત થયાં અને જેઠાણીને શાપ આપ્યો: “જેવું મારું શરીર બળ્યું, તેવું તારું પેટ બળે!” સવારે જ્યારે જેઠાણી ઊઠી, ત્યારે તેણે જોયું કે તેનો દીકરો ગંભીર રીતે બીમાર થઈ ગયો હતો અને થોડી વારમાં તેનું મૃત્યુ થયું.

જેઠાણીનું આ દુઃખ જોઈને દેરાણીએ તેને શાંતિ આપી. તેણે જેઠાણીને શીતળા માતાની પૂજા કરવાની અને ચૂલો ઠારવાની પરંપરાનું મહત્વ સમજાવ્યું. જેઠાણીને પોતાની ભૂલનો પસ્તાવો થયો, અને તેણે શીતળા માતાની ક્ષમા માગી. તેણે નક્કી કર્યું કે આગામી વર્ષે તે શીતળા સાતમનું વ્રત પૂર્ણ નિયમો સાથે પાળશે.

શીતળા સાતમની વિધિ:

શીતળા સાતમનું વ્રત નીચે મુજબની વિધિ સાથે પાળવામાં આવે છે:

૧.રાંધણ છઠની તૈયાર: આ દિવસે, એટલે કે શીતળા સાતમના એક દિવસ પહેલાં, ઘરની સ્ત્રીઓ વિવિધ વાનગીઓ તૈયાર કરે છે. આ વાનગીઓમાં દહીં-ભાત, પૂરી, ઘુઘરા, વડા, અને ખાટાં શાકભાજીનો સમાવેશ થાય છે. રસોઈ પૂર્ણ થયા પછી, ચૂલાની સફાઈ કરવામાં આવે છે અને તેને લીપીને આંબાના પાન રોપવામાં આવે છે.

૨. શીતળા સાતમના દિવસે:

– સવારે વહેલા ઊઠીને ઠંડા પાણીથી સ્નાન કરવામાં આવે છે.

– સ્વચ્છ વસ્ત્રો ધારણ કરીને શીતળા માતાની મૂર્તિ અથવા ચિત્રની પૂજા કરવામાં આવે છે.

– પૂજામાં દૂધ, દહીં, ચોખા, ચંદન, કંકુ, અને લીમડાના પાંદડા ધરાવવામાં આવે છે.

– ધીનો દીવો પ્રગટાવવામાં આવે છે, અને શીતળા માતાની કથા વાંચવામાં અથવા સાંભળવામાં આવે છે.

– આખો દિવસ ઠંડું ભોજન ખાવામાં આવે છે, અને ચૂલો સળગાવવામાં આવતો નથી.

3. દાન-પુણ્ય: શીતળા સાતમના દિવસે દાન-પુણ્યનું વિશેષ મહત્વ છે. લોકો ગરીબો અને બ્રાહ્મણોને દાન આપે છે, જેમાં અનાજ, વસ્ત્રો, અને ઠંડા પાણીના લોટા શામેલ હોય છે.

શીતળા સાતમનું સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક મહત્વ:

શીતળા સાતમ એ ગુજરાતની સંસ્કૃતિમાં એક એવો તહેવાર છે, જે સ્વચ્છતા, આરોગ્ય, અને ધાર્મિક શ્રદ્ધાને એકસાથે જોડે છે. આ તહેવાર દ્વારા લોકોને સ્વચ્છતાનું મહત્વ સમજાવવામાં આવે છે, કારણ કે શીતળા માતાના પ્રતીકો, જેમ કે સાવરણી અને લીમડાના પાંદડા, સ્વચ્છતા અને રોગ નિવારણનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આ ઉપરાંત, ચૂલો ઠારવાની પરંપરા અગ્નિના આદર અને તેના રક્ષણનું પ્રતીક છે, જે ગુજરાતી સંસ્કૃતિમાં પર્યાવરણ અને પ્રકૃતિના સંન્માન સાથે જોડાયેલું છે.

શીતળા સાતમની કથા લોકોને ભક્તિ, નિયમપાલન, અને દયાળુ સ્વભાવનું મહત્વ શીખવે છે. દેરાણીની ભક્તિ અને પશ્ચાતાપથી શીતળા માતા પ્રસન્ન થયાં, જ્યારે જેઠાણીના ઈર્ષાળુ સ્વભાવને કારણે તેને શાપ મળ્યો. આ કથા દ્વારા લોકોને નૈતિક મૂલ્યો અને ધાર્મિક શ્રદ્ધાનું પાલન કરવાનું શીખવવામાં આવે છે.

કથાનો સારાંશ:

શીતળા સાતમ એ ગુજરાતની લોકપરંપરામાં એક અનોખો તહેવાર છે, જે ધર્મ, સંસ્કૃતિ, અને આરોગ્યને એકસાથે જોડે છે. ચૂલો ઠારવાની પરંપરા શીતળા માતાના શીતળ સ્વરૂપને આદર આપવાનું પ્રતીક છે, જ્યારે ઠંડા ભોજનનું સેવન આરોગ્યલક્ષી દૃષ્ટિકોણથી ફાયદાકારક છે. શીતળા સાતમની કથા લોકોને ભક્તિ, નિયમપાલન, અને સ્વચ્છતાનું મહત્વ શીખવે છે, અને આ પરંપરા આજે પણ ગુજરાતના ઘણા ઘરોમાં ઉત્સાહપૂર્વક પાળવામાં આવે છે.

હે શ્રી શીતળા માતા તમે આ કથામાં જેવા ફળ્યા તેવા બધાને ફળજો અને બધાની ઈચ્છા પૂર્ણ કરજો.

જયશ્રી શીતળા માતાજી

શીતળા માતા સ્તોત્ર એ હિંદુ ધર્મમાં શીતળા માતાની સ્તુતિ અને આરાધના માટે રચાયેલું એક પવિત્ર શ્લોકયુક્ત ગીત છે. શીતળા માતા, જે શીતળા દેવી તરીકે પણ ઓળખાય છે, તે શીતળા (સ્મોલપોક્સ) અને અન્ય રોગોના નિવારણ માટે પૂજાતી દેવી છે. આ સ્તોત્ર તેમની કૃપા, શક્તિ અને રોગનાશક ગુણોનું વર્ણન કરે છે. નીચે શીતળા માતા સ્તોત્રનું એક સામાન્ય સ્વરૂપ આપેલું છે:

શીતળા માતા સ્તોત્ર (ગુજરાતીમાં):

વંદે શીતળા દેવીં, રાસભસ્થાં દિગંબરામ્,

માર્જની કલશોપેતાં, શૂર્પાલંકૃતમસ્તકામ્।

શીતળે ત્વં જગન્માતા, શીતળે ત્વં જગત્પિતા,

શીતળે ત્વં જગદ્ધાત્રી, શીતળાયૈ નમો નમઃ।

યા દેવી સર્વભૂતેષુ, શીતળા રૂપેણ સંસ્થિતા,

નમસ્તસ્યૈ નમસ્તસ્યૈ, નમસ્તસ્યૈ નમો નમઃ।

શીતળા માતા નમસ્તુભ્યં, રોગનાશિની,

ભક્તાનાં રક્ષિકા દેવી, સર્વકામ પ્રદાયિની।

અર્થ:

• આ સ્તોત્રમાં શીતળા માતાને ગધેડા (રાસભ) પર સવાર, નગ્નવસ્ત્રા, હાથમાં કળશ, સાવરણી અને સૂપડું ધારણ કરનારી તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે.
• તેઓ જગતની માતા, પિતા અને પાલનહારી તરીકે સ્તુત્ય છે.
• શીતળા માતા રોગોનો નાશ કરનારી અને ભક્તોની રક્ષા કરનારી દેવી તરીકે પૂજાય છે.
• આ સ્તોત્ર તેમની દિવ્ય શક્તિ અને ભક્તોની મનોકામના પૂર્ણ કરવાની ક્ષમતાનું વર્ણન કરે છે.

પૂજા વિધિમાં ઉપયોગ:

• શીતળા સાતમ અથવા શીતળા અષ્ટમીના દિવસે આ સ્તોત્રનો પાઠ કરવામાં આવે છે.
• આ સ્તોત્ર શીતળા માતાની પૂજા દરમિયાન, ખાસ કરીને શ્રાવણ માસની વદ સાતમ અથવા ચૈત્ર માસની કૃષ્ણ પક્ષની સપ્તમી-અષ્ટમીએ વાંચવામાં આવે છે.
• ભક્તો આ સ્તોત્રનો પાઠ કરીને શીતળા માતાને પ્રસન્ન કરે છે, જેથી તેમના પરિવારને રોગોથી રક્ષણ મળે અને સુખ-સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય.

નોંધ:

• આ સ્તોત્રનું સ્વરૂપ અલગ-અલગ સ્થળે અને પરંપરા મુજબ થોડું બદલાઈ શકે છે.
• શીતળા માતાની પૂજામાં ઠંડું ભોજન (વાસી ભોજન) ચઢાવવું, ચૂલો ન સળગાવવો અને ઠંડા પાણીથી સ્નાન કરવું એ પરંપરાનો ભાગ છે.